Η δυνατότητα κατοχύρωσης διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας λογισμικού (ευρέως διαδεδομένων με τον όρο «πατέντες λογισμικού» και διεθνώς γνωστών ως «e-patents» ή «software patents») στον ευρωπαϊκό χώρο και ειδικότερα σε ενωσιακό πλαίσιο έχει αναχθεί μέσα στην τελευταία διετία σε μείζον ζήτημα. Με αφορμή μια σχετική πρόταση Οδηγίας από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το 2002, ξεκίνησε ένας κύκλος διαβουλεύσεων που έφερε στο προσκήνιο την έντονη διχογνωμία επί του θέματος και πυροδότησε μια σειρά οργανωμένων διαμαρτυριών και ακτιβιστικών δράσεων. Μέσα, λοιπόν, σε ένα κλίμα μαζικής και θερμής πολεμικής ενάντια στις πατέντες λογισμικού και τους επίσημους φορείς που τις προωθούν, θα επιχειρηθεί η παρουσίαση της υπόθεσης με μια, όσο το δυνατόν, πιο ψύχραιμη ματιά.
Καταρχήν κρίνεται μάλλον απαραίτητο να αποσαφηνιστούν κάποιοι όροι τόσο από νομικής όσο και από τεχνολογικής πλευράς. Ξεκινώντας θα διακρίνουμε μεταξύ διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας (πατέντες) και πνευματικών δικαιωμάτων (copyright) όσον αφορά τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών (λογισμικό ή software). Για τις πατέντες λογισμικού δεν υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος και καθολικά αποδεκτός νομικός ορισμός. Επιχειρώντας όμως μία γενικότερη προσέγγιση, μπορεί να ειπωθεί ότι με την έννοια αυτή εννοείται η προστασία αλγορίθμων ή αποσπασματικών τεχνικών εντολών που απευθύνονται σε έναν υπολογιστή προκειμένου να εκτελέσει μια συγκεκριμένη ενέργεια στο πλαίσιο ενός προγράμματος. Ένα πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή αποτελείται δηλαδή από μια πληθώρα τέτοιων αλγορίθμων, κανόνων υπολογισμού και τεχνικών εντολών, συνδυασμένων όμως με μοναδικό τρόπο για να οδηγήσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Ακριβώς αυτό το αποτέλεσμα και η μοναδικότητά του υπάγεται στην προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας στην οποία συχνά αναφερόμαστε με τον αγγλικό όρο «copyright». Όπως συμβαίνει στην τέχνη, αλλά και στο γραπτό ή προφορικό λόγο, με τον ίδιο τρόπο και ο δημιουργός λογισμικού αποκτά χωρίς ειδικές διατυπώσεις τα πνευματικά δικαιώματα πάνω στο έργο του. Τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, αντίθετα, όχι μόνο δεν αφορούν ένα ολόκληρο πρόγραμμα, αλλά για την απόκτησή τους απαιτείται μια χρονοβόρα και δαπανηρή διαδικασία ενώπιον ειδικών γραφείων κατοχύρωσης ευρεσιτεχνιών (στην Ελλάδα π.χ. αρμόδια αρχή είναι ο Οργανισμός Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας, Ο.Β.Ι.). Σημαντικό είναι επίσης πως οι πατέντες, εν γένει, προσφέρουν προστασία μικρότερης χρονικής διάρκειας (17-20 έτη) αλλά και εδαφικά περιορισμένη. Αυτό σημαίνει πως η χρήση και η εκμετάλλευση μίας εφεύρεσης ανήκει μονοπωλιακά στον εφευρέτη της, μόνο στις περιφέρειες των υπηρεσιών που, ύστερα από αίτηση του, την έχουν κατοχυρώσει.
Περαιτέρω, υπάρχει και μια αυτονομία στην πολιτική που ακολουθούν τα γραφεία κατοχύρωσης διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας των διαφόρων χωρών ανάλογα με το νομικό καθεστώς στο οποίο βασίζονται. Έτσι λοιπόν, το Γραφείο Πατέντων και Εμπορικών Σημάτων των Η.Π.Α. (U.S. Patent and Trademark Office), αλλάζοντας την τακτική του υπό την πίεση αποφάσεων του Ανώτατου Δικαστηρίου (υποθ. Diamond v. Diehr), άρχισε τη δεκαετία του ‘80 να παραχωρεί τις πρώτες πατέντες που αφορούσαν λογισμικό. Το φαινόμενο αυτό ενδυναμώθηκε ιδιαίτερα μετά το 1995 με την κυβερνητική υποστήριξη, ενώ πρέπει να σημειωθεί πως το Αμερικανικό Κογκρέσο δεν νομιμοποίησε ποτέ σαφώς τις πατέντες λογισμικού· η αδυναμία του όμως να τις εμποδίσει ερμηνεύτηκε ως αποδοχή τους.
Από την άλλη πλευρά, στον ευρωπαϊκό χώρο, πέραν των σχετικών κρατικών νομοθεσιών, βρίσκεται σε ισχύ η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας (Convention on the Grant of European Patents ή European Patent Convention, εις το εξής Σύμβαση), υπογεγραμμένη στις 5 Οκτωβρίου 1973 στο Μόναχο. Βάσει της Σύμβασης, η οποία έχει επικυρωθεί και ισχύει σήμερα σε 30 χώρες (μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα από το 1986), λειτουργεί ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας (European Patent Organisation) με βασικό εκτελεστικό του όργανο το Ευρωπαϊκό Γραφείο Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας (European Patent Office, εις το εξής ΕΡΟ). Στο σημείο αυτό πρέπει να γίνουν δύο διευκρινιστικές παρατηρήσεις. Καταρχήν η εν λόγω Σύμβαση και ο σχετικός Οργανισμός είναι τυπικά ανεξάρτητα από την Ευρωπαϊκή Ένωση, αν και βέβαια όλα τα κράτη-μέλη της Ένωσης -πλην της Μάλτας και της Λετονίας- έχουν επικυρώσει τη Σύμβαση. Η δεύτερη διευκρίνιση αφορά την αρμοδιότητα του Οργανισμού, η οποία εστιάζεται προφανώς στην κατοχύρωση Ευρωπαϊκών Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας (European Patents). Η Ευρωπαϊκή Πατέντα όμως είναι αποψιλωμένη από αυτόνομους μηχανισμούς προστασίας. Όπως προκύπτει από τα άρθρα 2 §2, 64 §1 και 3, 66 επ. της Σύμβασης, το ΕΡΟ διευκολύνει απλώς τη διαδικασία για την κατοχύρωση της λεγόμενης Ευρωπαϊκής Πατέντας, που ισχύει μεν σε όλες τις υπογράφουσες τη Σύμβαση χώρες αλλά δεν προσφέρει καμία επιπλέον εγγύηση σε υπερεθνικό επίπεδο. Η νομική προστασία της πρέπει να αναζητηθεί από τις κατά τόπους κρατικές αρχές βάσει των εθνικών νομοθεσιών.
Για την ορθή άσκηση των εργασιών του, το ΕΡΟ οφείλει να τηρεί τις διατάξεις της Σύμβασης, η οποία ορίζει, μεταξύ άλλων, ποιες εφευρέσεις επιδέχονται κατοχύρωση. Συγκεκριμένα, το άρθρο 52 προβλέπει στην πρώτη παράγραφο την κατοχύρωση για εφευρέσεις οι οποίες είναι καινούριες (“new”), εισάγουν κάποια καινοτομία (“an inventive step”) και μπορούν να έχουν βιομηχανική εφαρμογή (“industrial application”). Με την παράγραφο 2, όμως, εξαιρούνται από την παραπάνω έννοια των εφευρέσεων τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών (“programs for computers”, περ. γ’). Στην ρύθμιση αυτή, τέλος, θέτει έναν περιορισμό η τρίτη παράγραφος ορίζοντας πως η εξαίρεση ισχύει μόνο στο βαθμό που ένα Ευρωπαϊκό Δίπλωμα Ευρεσιτεχνίας αναφέρεται στο αντικείμενο (δηλ. στο πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή) «ως τέτοιο» (“…to the extent to which a European patent relates to such subject-matter as such.”). Η αμφιλεγόμενη διατύπωση, αφήνοντας ανοιχτό το πεδίο ερμηνείας της φράσης «ως τέτοιο», σχημάτισε μια μάλλον ασταθή βάση πάνω στην οποία στηρίχτηκε τελικά το ΕΡΟ για να κατοχυρώσει από το 1986 έως σήμερα περισσότερες από 30.000 πατέντες λογισμικού. Η τακτική αυτή προκάλεσε πλείστες αντιδράσεις από μικρομεσαίες επιχειρήσεις λογισμικού, πανεπιστημιακούς και προγραμματιστές, οι οποίες όμως δεν κατάφεραν να αλλάξουν την κατάσταση. Απεναντίας, το 1997, η διοίκηση του ΕΡΟ έκρινε πως το κείμενο της Σύμβασης ήταν αυτό που έχρηζε αναθεώρησης, ώστε να προσφέρει μια στέρεα νομική βάση στην πρακτική κατοχύρωσης πατέντων λογισμικού και πίεσε προς αυτήν την κατεύθυνση, χωρίς όμως επιτυχία. Παράλληλα, το ΕΡΟ ενέτεινε και τη συνεργασία του με τα αντίστοιχα Γραφεία των Η.Π.Α. και της Ιαπωνίας. Στο πλαίσιο αυτό μάλιστα υιοθετήθηκε, το 2000, ένα ενιαίο μοντέλο (Trilateral Standard) για την κατοχύρωση διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας λογισμικού.
Εν όψει της κατάστασης που διαμορφώθηκε, η Διεύθυνση Εσωτερικής Αγοράς της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ανέλαβε την πρωτοβουλία εναρμόνισης των εθνικών νομοθεσιών προκειμένου να εξαλειφθεί η ανομοιογένεια μεταξύ των κρατών-μελών σε ότι αφορά την κατοχύρωση διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας λογισμικού και να εξασφαλισθεί η ομαλή λειτουργία της ενιαίας αγοράς. Το 2002, λοιπόν, υποβλήθηκε από την Επιτροπή στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο η πρόταση 2002/0047 για την Οδηγία «σχετικά με τη δυνατότητα κατοχύρωσης διπλώματος ευρεσιτεχνίας για εφευρέσεις που εφαρμόζονται σε υπολογιστή», ανοίγοντας ουσιαστικά το δρόμο για την θεσμοθέτηση της λεγόμενης Κοινοτικής Πατέντας (Community Patent). Επιδίωξη της Επιτροπής ήταν, θεωρητικά, να διευκρινίσει τις προϋποθέσεις κατοχύρωσης δημιουργώντας συγχρόνως και το κατάλληλο έδαφος για την προώθηση μιας πιο σαφούς διατύπωσης του άρθρου 52 της Σύμβασης, προκειμένου να τεθεί ένα όριο στην υπερβολή του ΕΡΟ. Στην πράξη όμως το κείμενο της Επιτροπής ακολουθεί ως πρότυπο τη Σύμβαση και εξασφαλίζει επιπλέον ρητά την κατοχύρωση διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας για προγράμματα υπολογιστών υπό τον όρο “computer-implemented inventions” (ο ίδιος όρος χρησιμοποιείται και στο πλαίσιο του τριμερούς μοντέλου κατοχύρωσης που προαναφέρθηκε). Για να διασφαλιστεί, από την άλλη πλευρά, η ελευθερία της προγραμματιστικής λογικής, τίθεται ως αναγκαία προϋπόθεση κατοχύρωσης η ύπαρξη «τεχνικού αποτελέσματος» (“technical contribution”), προεξέχουσας δηλαδή συμβολής σε σχέση με το υπάρχον τεχνικό επίπεδο. Πέραν τούτου όμως, δεν υπάρχει μια σαφής οριοθέτηση μεταξύ τεχνικής εφεύρεσης και μεθόδου προγραμματισμού. Με τον τρόπο αυτό καλλιεργείται ουσιαστικά η ίδια ασάφεια, πάνω στην οποία στηρίχτηκε το ΕΡΟ για να κατοχυρώσει ως εφεύρεση, π.χ. μια μπάρα προόδου, με τη λογική ότι κάνει πιο αποδοτική τη χρήση μιας οθόνης υπολογιστή.
Η πρωτοβουλία της Επιτροπής, τροφοδότησε, όπως αναμενόταν, έντονες αντιδράσεις στους κύκλους των προγραμματιστών και ιδιαίτερα στο συνεχώς διογκούμενο κίνημα προώθησης ελεύθερου λογισμικού (ή αλλιώς λογισμικού ανοιχτού κώδικα). Με συνεχείς διαδηλώσεις, συλλογές υπογραφών, συζητήσεις με ευρωβουλευτές η ακτιβιστική κίνηση με κύριο συντονιστή το μη κερδοσκοπικό Ίδρυμα για μία Ελεύθερη Πληροφοριακή Υποδομή, FFII (Foundation for a Free Information Infrastructure) κατάφερε να περάσει το μήνυμα της επικινδυνότητας μιας τέτοιας Οδηγίας στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Το τελευταίο, εγκρίνοντας πολλές από τις προτάσεις του FFII, υιοθέτησε, το Σεπτέμβριο του 2003, ένα τροποποιημένο κείμενο που όριζε ρητά ότι η προγραμματιστική λογική και οι μέθοδοι εργασίας δεν είναι δυνατόν να δεσμεύονται από πατέντες. Η πρόταση του Κοινοβουλίου διαβιβάστηκε, όπως προβλέπεται, στο Συμβούλιο Υπουργών, το οποίο ανέθεσε την περαιτέρω μελέτη της στην αρμόδια «Ομάδα Εργασίας για την Πνευματική Ιδιοκτησία». Ύστερα από πολύμηνες διαβουλεύσεις, το κείμενο που δόθηκε προς έγκριση στο Συμβούλιο αναιρούσε τελικά τις διορθώσεις των ευρωβουλευτών. Στις 18 Μαΐου 2004 το Συμβούλιο Υπουργών έκανε δεκτό το κείμενο με οριακή πλειοψηφία, χωρίς όμως να το εγκρίνει επισήμως. Η «πολιτική συμφωνία» επί του κειμένου της πρότασης, επρόκειτο να επικυρωθεί χωρίς περαιτέρω συζήτηση το καλοκαίρι του 2004, αλλά η έντονη διχογνωμία που διατηρείται επί του θέματος οδήγησε σε συνεχόμενες αναβολές. Ενδεικτικά αξίζει να σημειωθεί ότι ο Βέλγος Υπουργός Οικονομικών αμφισβήτησε την ύπαρξη πλειοψηφίας για τη στήριξη της πρότασης, καθώς από την 1η Νοεμβρίου 2004 άλλαξε ο επιμερισμός των ψήφων στα κράτη μέλη, ενώ η τελευταία αναβολή ζητήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 2004 από τον Πολωνό Υπουργό, προκειμένου να ετοιμάσει μια «πρόταση βελτίωσης». Σε περίπτωση πάντως που εγκριθεί αυτή η πρόταση Οδηγίας, θα διαβιβαστεί ακολούθως για δεύτερη ανάγνωση στο Κοινοβούλιο, το οποίο, σύμφωνα με τη διαδικασία της συναπόφασης, μπορεί υπό κανονικές συνθήκες να την αποδεχθεί ως έχει, να την απορρίψει ή να εμείνει στην αρχική του πρόταση. Στην παρούσα φάση, όμως, του δίνεται το επιπλέον δικαίωμα, λόγω της μεσολάβησης των Ευρωεκλογών του 2004, να επανεξετάσει την πρόταση με τη διαδικασία της πρώτης ανάγνωσης.
Μετά την παρουσίαση της υπόθεσης και ανεξαρτήτως της εξέλιξής της στους προσεχείς μήνες, παραμένει πιθανώς η αβεβαιότητα σε πολλούς σχετικά με το αν χρειάζονται ή όχι οι πατέντες λογισμικού. Πρόκειται άλλωστε για ένα δύστροπο θέμα με ιδιόμορφη προβληματική και τεχνικές λεπτομέρειες, μη προσιτές σε όλους. Παρ’ όλα αυτά, ζώντας την εποχή της ηλεκτρονικής επανάστασης, δεν έχουμε την πολυτέλεια να αδιαφορήσουμε για ένα τέτοιο ζήτημα, θεωρώντας το πολύ ειδικό ή εξεζητημένο. Ελπίζοντας σε μια ουδέτερη προσέγγιση, δεν επιδιώκεται μέσα από τη στήλη η στήριξη μιας συγκεκριμένης θέσης, αλλά πολύ περισσότερο η παρουσίαση των γεγονότων και το έναυσμα για προβληματισμό και έρευνα. Τελειώνοντας λοιπόν δε θα αριθμήσουμε επιχειρήματα των δύο πλευρών διότι, ομολογουμένως, ο καταιγισμός πληροφοριών, απόψεων και επιχειρημάτων στην πληθώρα των «αντιπατεντικών» ιστοσελίδων και στα ακτιβιστικά fora του διαδικτύου κάνουν τις ανακοινώσεις και απόψεις των «αντιπάλων» επίσημων φορέων να ηχούν ως σιωπή. Θα περιοριστούμε απλά σε μερικές ενδεικτικές δηλώσεις:
«Η επένδυση στην καινοτομία πρέπει να ανταμείβεται (…) είναι θέμα κοινής λογικής ότι δεν μπορούν να αποκλείονται εφευρέσεις από τη δυνατότητα κατοχύρωσης, επειδή απλώς χρησιμοποιούν προγράμματα υπολογιστών.»
Frits Bolkenstein, Επίτροπος Εσωτερικής Αγοράς, 2004
«Οι πατέντες στο λογισμικό είναι για τους προγραμματιστές σαν τις νάρκες. Λαμβάνοντας υπόψη τον μεγάλο αριθμό ιδεών που πρέπει να συνδυαστούν σε ένα σύγχρονο πρόγραμμα, ο κίνδυνος γίνεται πολύ μεγάλος.»
Richard Stallman, Πρόεδρος του Ιδρύματος Ελεύθερου Λογισμικού FSF, 2002
«Αν ο κόσμος είχε καταλάβει πως κατοχυρώνονται οι πατέντες, όταν οι περισσότερες σημερινές ιδέες έχουν βρεθεί χωρίς πατέντες, η σύγχρονη βιομηχανία θα ήταν σε πλήρη ακινησία.»
Bill Gates, Πρόεδρος της Microsoft, 1991
«Δε σκέφτηκα καθόλου να κατοχυρώσω την ιδέα μου…αν το είχα κάνει πιθανώς σήμερα δε θα μιλούσαμε καν για το Ίντερνετ.»
Tim Berners-Lee, δημιουργός του Παγκόσμιου Ιστού, 2002
«Αν ο Χάιδν είχε πατεντάρει τη σονάτα, ο Μότσαρτ θα βρισκόταν σε αδιέξοδο.»
Ανώνυμος χρήστης του διαδικτύου
ΣΧΕΤΙΚΑ LINKS:
Η πρόταση Οδηγίας του 2002 και συναφή έγγραφα:
http://europa.eu.int/comm/internal_market/en/indprop/comp/
Απαντήσεις σε συχνές ερωτήσεις (FAQ) σχετικά με την πρόταση Οδηγίας:
http://europa.eu.int/comm/internal_market/en/indprop/comp/02-32.htm
Οι διορθώσεις που πρότεινε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο:
http://swpat.ffii.org/papri/europarl0309/cons0401/index.en.html
Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας στην ιστοσελίδα του ΕΡΟ:
http://www.european-patent-office.org/legal/epc/e/ma1.html#CVN
http://swpat.ffii.org/papri/europarl0309/cons0401/index.de.html
Διαβάστε στην Βικιπαίδεια, σχετικά με τις πατέντες λογισμικού:
http://el.wikipedia.org/wiki/Software_patents
Οι κυριότερες ιστοσελίδες ενάντια στις πατέντες:
http://epatents.hellug.gr (ελληνική ομάδα ακτιβιστών)
http://www.noepatents.org/index_html?LANG=en
http://www.nosoftwarepatents.com/gr/m/intro/index.html
http://swpat.ffii.org
http://www.gnu.org
Επισκεφθείτε επίσης:
http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/l26090.htm
http://www.epe.org.gr/showarticle.jsp?articleid=129
http://www.epatents.gov.sg
http://www.obi.gr
