e-πίκαιρα: Φεβρουαρίου 2011

Ένα χρόνο νωρίτερα, η παρούσα στήλη υποδεχόταν το έτος 2010 εξετάζοντας φαινόμενα ενίσχυσης του κρατικού παρεμβατισμού στο διαδίκτυο. Απρόσμενα σύντομα, η αντίδραση της διαδικτυακής κοινότητας εμφανίστηκε τόσο δυναμικά, ώστε θα ήταν αδύνατο να την αγνοήσουμε και μάλλον αφελές να την υποτιμήσουμε. Ο δικτυωμένος κόσμος θέλησε να αποδείξει ότι ο κυβερνοχώρος δεν αποτελεί απλώς ένα παράλληλο σύμπαν εικονικής ψυχαγωγίας, στο χαλαρό ιστό του οποίου συναγελάζονται επιτήδειοι θύτες και ανυποψίαστα θύματα. Ο διαδικτυακός ακτιβισμός κατέδειξε πόσο ισχυρή επιρροή μπορεί να έχει στον αληθινό κόσμο, θίγοντας τον πυρήνα της κρατικής εξουσίας με την αποκάλυψη μεγάλου όγκου εμπιστευτικών κρατικών πληροφοριών που διέφευγαν από την κατά τα άλλα απύθμενη δεξαμενή γνώσης του Παγκόσμιου Ιστού. Όλα δείχνουν ότι η διεκδίκηση πιο ανοιχτών και διαφανών μοντέλων διακυβέρνησης μόλις ξεκίνησε.

Ιστορικό

Η δημοσιοποίηση πληροφοριών που διακινούνται εμπιστευτικά μεταξύ κρατικών υπηρεσιών, κυβερνητικών οργάνων και πολιτικών ή στρατιωτικών φορέων δεν είναι κάτι πρωτοφανές. Αντιθέτως, αποτελούσε ανέκαθεν βασική επιδίωξη της δημοσιογραφικής έρευνας, η οποία πολλές φορές έχει οδηγήσει στην αποκάλυψη πολιτικών σκανδάλων εθνικού ή και διεθνούς ενδιαφέροντος. Βέβαια, το διαδίκτυο επέφερε αλλαγές και στο πεδίο της δημοσιογραφίας, αναδεικνύοντας σε μεγάλο βαθμό το ρόλο των πολιτών στην αμεσότητα και εγκυρότητα της ροής των ειδήσεων, μέσα από μπλογκς αλλά και νέες πλατφόρμες επικοινωνίας (βλ. twitter, facebook κλπ.). Στο πλαίσιο αυτό και εν μέσω αμφισβήτησης των δημοσιογραφικών προνομίων που μπορεί να απολαμβάνει ένας ιστότοπος, εμφανίστηκε στον κυβερνοχώρο, ήδη από το Δεκέμβρη του 2006, το WikiLeaks υπό τη διαχείριση του οργανισμού Sunshine Press. Το WikiLeaks αυτοχαρακτηρίζεται ως διεθνής μη κερδοσκοπικός οργανισμός Μ.Μ.Ε. ο οποίος επιτρέπει με καινοτόμο, ασφαλή και ανώνυμο τρόπο τη διαρροή πληροφοριών από ανεξάρτητες πηγές που υπό άλλες συνθήκες δεν θα έβλεπαν το φως της δημοσιότητας. Κεντρικό μήνυμα της όλης προσπάθειας είναι το «άνοιγμα» των κυβερνήσεων.

Το WikiLeaks, όπως προκύπτει και από την ονομασία του, βασίζεται στη λογική των wiki, των ιστοχώρων δηλαδή που δημιουργούνται και επεκτείνονται με τη συνεργασία και τη συνδρομή των απλών χρηστών. Σκοπός του εν λόγω wiki είναι η συλλογή κάθε είδους υλικού, το οποίο είναι διαβαθμισμένο ως εμπιστευτικό, αλλά διαρρέει (leak) από πρόσωπο που αποκτά πρόσβαση σε αυτό. Κάθε χρήστης μπορεί να στείλει («ανεβάσει») σχετικό υλικό με απόλυτη διασφάλιση της ανωνυμίας του, αλλά η τελική απόφαση δημοσιοποίησης ανήκει στους διαχειριστές του WikiLeaks. Αρχικά, οι υπεύθυνοι αυτής της προσπάθειας δεν ονομάζονταν, παρά μόνο αυτοχαρακτηρίζονταν ως μια ομάδα ατόμων που αποτελούνταν από Κινέζους αντιφρονούντες, καθώς και δημοσιογράφους, μαθηματικούς και προγραμματιστές από όλον τον κόσμο. Γρήγορα, ωστόσο, διαφάνηκε η ηγετική φυσιογνωμία αυτής της ομάδας στο πρόσωπο του Αυστραλού ακτιβιστή Julian Assange.

Μόλις από τον πρώτο χρόνο λειτουργίας του, ο ιστότοπος ανακοίνωσε πως η βάση δεδομένων του συμπεριλάμβανε περισσότερα από 1,2 εκατομμύρια έγγραφα. Η σταδιακή δημοσιοποίησή τους άλλαξε τα δεδομένα της ερευνητικής δημοσιογραφίας οδηγώντας ταχύτατα στη διεθνή αναγνώριση και τις πρώτες διακρίσεις, όπως το βραβείο «Freedom of Expression Award» του οικονομικού περιοδικού «The Economist» για το έτος 2008, ενώ το 2009 η Διεθνής Αμνηστία βράβευσε το WikiLeaks με το «New Media Award» για την αποκάλυψη σχετικά με την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Κένυα μέσα από τη δημοσιοποίηση έκθεσης με τίτλο «Κένυα: Η Κραυγή του Αίματος – Εξώδικες δολοφονίες και εξαφανίσεις» («Kenya: The Cry of Blood – Extra Judicial Killings and Disappearances»). Κατά το 2010 όμως δόθηκαν στη δημοσιότητα μέσω του ιστότοπου χιλιάδες έγγραφα που αφορούσαν τους χειρισμούς της κυβέρνησης των Η.Π.Α. στους πολέμους του Ιράκ και του Αφγανιστάν («Afghan War Diary» και «Iraq War Logs») καθώς και ένα βίντεο όπου καταγράφεται επίθεση Αμερικανών στρατιωτών εναντίον αμάχων Ιρακινών το 2007. Ως εκ τούτου, το WikiLeaks κατέστη τροφοδότης πολλών ειδησεογραφικών οργανισμών και έγινε γνωστό πέρα από τον κυβερνοχώρο μέσα από τηλεοπτικές μεταδόσεις και πρωτοσέλιδα εφημερίδων. Αναμενόμενα βέβαια προκάλεσε, επίσης, τις έντονες αντιδράσεις των κυβερνητικών υπηρεσιών των Η.Π.Α., οι οποίες αναζητούσαν πλέον τρόπο να κινηθούν νομικά εναντίον του εν λόγω ιστότοπου και των διαχειριστών του. Οι αντιδράσεις αυτές κορυφώθηκαν όταν στις 28 Νοεμβρίου του 2010, το WikiLeaks δημοσιοποίησε περισσότερα από 250.000 έγγραφα των αμερικανικών διπλωματικών υπηρεσιών («Cablegate»).

Κατόπιν τούτου, οι εξελίξεις ήταν άμεσες και έτρεχαν σε βάρος του WikiLeaks. Η εταιρία Amazon σταμάτησε να φιλοξενεί τον επίμαχο ιστότοπο και πολλοί χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί όπως οι Mastercard, Visa και PayPal διέκοψαν τις υπηρεσίες ηλεκτρονικών πληρωμών που γίνονταν προς υποστήριξη του WikiLeaks. Επιπλέον, εκδόθηκε ευρωπαϊκό ένταλμα σύλληψης για τον Julian Assange από δικαστήριο της Σουηδίας ενόψει κατηγοριών περί βιασμού που εκκρεμούν σε βάρος του. Για την ίδια υπόθεση υπήρξε και επείγον σήμα σύλληψης (Red Notice) από την Interpol προς 188 χώρες. Τελικά, ο ιθύνων νους του WikiLeaks συνελήφθη στη Μεγάλη Βρετανία, όπου παρέμεινε κρατούμενος επί δέκα ημέρες και αφέθηκε τελικά ελεύθερος με εγγύηση μέχρι να αποφασιστεί από τη βρετανική δικαιοσύνη αν πρέπει να εκδοθεί και να δικαστεί στη Σουηδία. Τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, αναμένεται η οριστική απόφαση περί έκδοσής του.

Οι δύσκολες περιστάσεις που κλήθηκε να αντιμετωπίσει τόσο το WikiLeaks όσο και ο Assange είχαν ως αποτέλεσμα μια μαζική συσπείρωση της διαδικτυακής κοινότητας που εκδηλώθηκε με τον πιο ενδεικτικό τρόπο μέσα από την ομάδα των λεγόμενων «Anonymous». Εκτός από δηλώσεις διαμαρτυρίας και αιτήματα αποφυλάκισης του Assange, οι Anonymous εξαπέλυσαν οργανωμένες δικτυακές επιθέσεις (DDOS-attacks) εναντίον αντίπαλων ιστοσελίδων, όπως της Amazon και της Mastercard, ξεκινώντας ένα είδος κυβερνο-(ανταρτο)-πόλεμου. Το WikiLeaks συνεχίζει πλέον τη λειτουργία του με νέες διαδικτυακές συντεταγμένες, ενώ οι ιστότοποι που παρέχουν αντίστοιχες υπηρεσίες πληθαίνουν διαρκώς.

Νομικοί προβληματισμοί

Από το παρόν ιστορικό προκύπτουν ζητήματα νομικού περιεχομένου, τα οποία δεν άπτονται τόσο των δικαστικών διαδικασιών που βρίσκονται σε εξέλιξη όσο εκείνων που επιδιώκονται, αλλά δεν έχουν δρομολογηθεί ακόμα. Με άλλα λόγια, η σύλληψη του Assange για τις κατηγορίες περί βιασμού και η πιθανή έκδοσή του βάσει αυτών των κατηγοριών μπορεί να έλαβε μεγάλη δημοσιότητα, αλλά είναι φανερό ότι δεν αποτελεί το βασικό διακύβευμα. Μέσα από τις εξελίξεις ο Assange αναδείχθηκε σε σύγχρονο μάρτυρα ενός παγκόσμιου κινήματος που διεκδικεί διαφάνεια στην διακυβέρνηση των κρατών. Εδώ εντοπίζεται και ένα θεμελιώδες ερώτημα με κοινωνικοπολιτικές πτυχές το οποίο αφορά τη νομιμότητα μιας τέτοιας διεκδίκησης. Τίθεται, δηλαδή, ζήτημα στάθμισης μεταξύ αφενός, του δικαιώματος πληροφόρησης και γνώσης των πολιτών σχετικά με όλες τις κυβερνητικές αποφάσεις και αφετέρου, της διασφάλισης κρατικών απορρήτων για λόγους προστασίας των εθνικών συμφερόντων αλλά και της δημόσιας τάξης.

Το αποτέλεσμα της ανωτέρω στάθμισης στα περισσότερα σύγχρονα κράτη φαίνεται να δίνει προβάδισμα στην εθνική ασφάλεια. Ωστόσο, καταλυτικό αντίβαρο για τη διατήρηση των απαραίτητων ισορροπιών σε μια δημοκρατική κοινωνία αποτελεί η ελευθερία του τύπου. Μέσω αυτής εξασφαλίζεται η ελεύθερη ενημέρωση του κοινού και η ευθύνη για την προστασία των κρατικών απορρήτων μετατίθεται στην πηγή της διαρροής και όχι στο (δημοσιογραφικό) μέσο που τα δημοσιοποιεί. Άλλωστε η διάρρηξη του απορρήτου πρέπει να λογίζεται ότι συμβαίνει τη στιγμή που η πληροφορία εκφεύγει της εμπιστευτικής σφαίρας και διοχετεύεται σε μη εξουσιοδοτημένο πρόσωπο. Συνεπώς, την ευθύνη της όποιας διαρροής φέρει μόνον το πρόσωπο που είχε επιφορτιστεί εκ των προτέρων με τη διαφύλαξη του απορρήτου και είχε δεσμευτεί νομικά με υποχρέωση εχεμύθειας. Τρίτο πρόσωπο, π.χ. δημοσιογράφος, που αποκτά εμπιστευτικές πληροφορίες δεν δεσμεύεται αντίστοιχα για τη διαφύλαξή τους.

Το σκεπτικό αυτό φαίνεται πως ανακόπτει τις προσπάθειες της θιγόμενης κυβέρνησης των Η.Π.Α. να κινηθεί νομικά εναντίον του Assange και του ιστοτόπου του. Αντιθέτως, ο στρατιωτικός Bradley Manning, ο οποίος θεωρείται ως αυτουργός της διαρροής των εμπιστευτικών εγγράφων, έχει διωχθεί από την αμερικανική στρατιωτική δικαιοσύνη και κρατείται σε καθεστώς υψίστης ασφαλείας, ήδη από το Μάιο του 2010. Μέχρι σήμερα όμως δεν έχει βρεθεί η νομική φόρμουλα που θα επιτρέψει τη δίωξη και κατ’ επέκταση την έκδοση του Assange στις Η.Π.Α. βάσει του οικείου Αντικατασκοπικού Νόμου (Espionage Act).

Ιδιαίτερη σημασία, στην προκειμένη περίπτωση, θα έχει και η δυνατότητα αναλογικής υπαγωγής του WikiLeaks στο καθεστώς προνομιακής μεταχείρισης των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης. Ο χαρακτήρας των σύγχρονων διαδικτυακών μέσων αναδεικνύεται και πάλι σε μείζον ζήτημα στο πλαίσιο εφαρμογής ενός νόμου (Espionage Act) που υιοθετήθηκε το 1917. Εντούτοις, σήμερα θα ήταν πασιφανώς υποκριτικός και αντίθετος με την οποιαδήποτε νομοθετική ερμηνεία ο αποκλεισμός ενός ενημερωτικού – και μάλιστα βραβευμένου ως τέτοιου – ιστότοπου από την έννοια των δημοσιογραφικών μέσων. Η δράση του WikiLeaks μπορεί να ήταν ριζοσπαστική για τη μέχρι σήμερα αντίληψη της ειδησεογραφίας, αλλά δεν παύει να συνιστά ενημέρωση και μάλιστα παγκόσμιας κλίμακας και βασισμένη σε αδιάψευστα ντοκουμέντα. Κατά συνέπεια, κάθε προσπάθεια νομικού περιορισμού της λειτουργίας του θα σήμαινε περιχαράκωση της ελευθεροτυπίας και συνακόλουθα θα έπληττε περαιτέρω τον ήδη αμφισβητούμενο δημοκρατικό χαρακτήρα των σύγχρονων μοντέλων διακυβέρνησης.

Εξάλλου, στην πράξη, μετά τη δημοσιοποίηση μιας εμπιστευτικής πληροφορίας δεν υπάρχει τρόπος ανάσχεσης της διαρροής ή των συνεπειών της, ειδικά μάλιστα όταν η διάδοση εξελίσσεται στις υψηλές ταχύτητες του κυβερνοχώρου. Ως εκ τούτου, μετά από τη διαπίστωση του προβλήματος θα ήταν προτιμότερο για τις θιγόμενες κρατικές υπηρεσίες να επεξεργαστούν μεθόδους αποφυγής τέτοιων φαινομένων στο μέλλον παρά να μεγιστοποιούν τις επιπτώσεις της παρούσας διαρροής. Είναι αξιοσημείωτο, εν προκειμένω, ότι οι αποτυχημένες προσπάθειες απόδοσης κατηγοριών κατασκοπίας στον Assange οδήγησαν στην ηρωοποίηση του ιδίου, αλλά και του Manning, δίχως να μειώσουν ουδόλως τον αντίκτυπο των απόρρητων πληροφοριών που δημοσιοποιήθηκαν.

Επιλογικά

Την ίδια στιγμή, που αναζητείται το νομικό έρεισμα για την παύση λειτουργίας του WikiLeaks, δεκάδες αντίστοιχες ιστοσελίδες έχουν κάνει την εμφάνισή τους επιβεβαιώνοντας την υποψία ότι η κατάσταση δεν είναι πλέον αναστρέψιμη. Όπως εύστοχα παρατήρησε ένας δημοσιογράφος του BBC, το WikiLeaks είναι πιθανώς για τη δημοκρατία ότι ήταν το Napster για τη μουσική βιομηχανία. Με άλλα λόγια, η ανατροπή που έφερε το Napster στα συμφέροντα των δισκογραφικών εταιριών μέσω της ανεξέλεγκτης διακίνησης μουσικών αρχείων δεν άλλαξε ακόμα και όταν σταμάτησε η λειτουργία του. Είχε δημιουργηθεί ήδη μια ολόκληρη σχολή που μέχρι σήμερα όχι μόνο δεν έχει ελεγχθεί, αλλά εξαναγκάζει σε σταδιακή προσαρμογή την οικονομική φιλοσοφία των εταιριών. Αντίστοιχα, η εξαφάνιση του WikiLeaks δεν μοιάζει πια επαρκής για να θέσει τέρμα στην απαίτηση πολιτικής διαφάνειας, η οποία ευδοκίμησε στον κυβερνοχώρο, πολλαπλασιάστηκε ταχύτατα μέσα από πληθώρα διαδικτυακών δράσεων και δεν είναι ακραίο να θεωρήσουμε ότι απέκτησε οντότητα πραγματικού κινήματος με βάση το παράδειγμα των πρόσφατων λαϊκών εξεγέρσεων στην Αίγυπτο και τη Λιβύη. Αν μέχρι σήμερα αναζητούσαμε νομοθετικά αντανακλαστικά για την πρόληψη των διαδικτυακών κινδύνων, εις το εξής απαιτείται πολιτική διορατικότητα και κοινωνικό αισθητήριο προκειμένου να διευθετηθούν διαχρονικά αιτήματα των πολιτών, τα οποία αναδεικνύονται πλέον μέσα από τα φιλόξενα διαδικτυακά κανάλια επικοινωνίας και γίνονται απαιτητά με πρωτόγνωρη ορμή και μαζικότητα. Τέλος, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι δε συνιστά λύση ο περιορισμός του μέσου – άλλωστε, είναι σχεδόν ανέφικτος όσον αφορά τον κυβερνοχώρο. Ίσως απομένει πια μόνον η αντίληψη του μηνύματος.

ΣΧΕΤΙΚΑ LINKS:

Ο νέος ιστότοπος του WikiLeaks:

http://wikileaks.ch

Αντίγραφο του αρχικού ιστότοπου:

http://mirror.wikileaks.info/

Ομιλία του Julian Assange:

http://www.ted.com/talks/julian_assange_why_the_world_needs_wikileaks.html

Ελληνικό WikiLeaks:

http://www.wikileaks.gr

Ηλεκτρονικός τύπος:

http://www.wired.com/threatlevel/category/wikileaks/

http://www.guardian.co.uk/media/wikileaks