e-πίκαιρα: Οκτωβρίου 2007

Με αφορμή την πρόσφατη τροποποίηση του άρθρου 342 ΠΚ για την κατάχρηση ανηλίκων σε ασέλγεια μέσω διαδικτύου (που εξετάστηκε στο τεύχος 1:2006 της ΕΕΕυρΔ) θα προχωρήσουμε στην παρουσίαση του ευρύτερου προβλήματος της πορνογραφίας ανηλίκων στο διαδίκτυο, που έχει λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις σε παγκόσμια κλίμακα. Στη συνέχεια, λοιπόν θα περιγράψουμε τη φαινομενολογία αυτής της εγκληματικής δράσης και τους τρόπους με τους οποίους τυποποιείται η απαξία της σε διεθνή νομοθετικά κείμενα αλλά και στο εθνικό μας δίκαιο.

Στην προ-ψηφιακή και κυρίως προ-διαδικτυακή εποχή, η διακίνηση υλικού παιδικής πορνογραφίας αφορούσε, ως επί το πλείστον, έντυπα, φωτογραφίες και σπανιότερα βιντεοταινίες που κυκλοφορούσαν σε «κλειστές» ομάδες ατόμων και απαιτούσαν ένα «φυσικό χώρο» συναλλαγής-ανταλλαγής ή κάποια επίφοβη ταχυδρομική αποστολή. Σήμερα πια, το τοπίο έχει εξελιχθεί δραματικά καθώς οι «κλειστές» και περιορισμένες ομάδες του παρελθόντος δικτυώθηκαν και απέκτησαν on-line επικοινωνία, ικανοποιώντας τις «ορέξεις» τους με πολύ μεγαλύτερη ευκολία. Ο κυβερνοχώρος αποτέλεσε το ιδανικότερο πεδίο άνθησης του παιδοφιλικού πάθους προσφέροντας άμεση, ανέξοδη και ανώνυμη επικοινωνία και κατ’ επέκταση άφοβη και ταχύτατη διακίνηση ψηφιακού, πλέον, υλικού κάθε είδους: κειμένου, ήχου, εικόνας και βίντεο. Η αρχική, όμως, διευκόλυνση της επαφής μεταξύ «ομοιοπαθών» πολύ γρήγορα παραχώρησε τη θέση της σε μια ολόκληρη βιομηχανία παραγωγής και διανομής υλικού παιδικής πορνογραφίας με σκοπό το κέρδος. Μέσω ειδικών ιστοσελίδων που απευθύνονται σε μόνιμους συνδρομητές, οι οποίοι πληρώνουν έως και 100 ευρώ μηνιαίως με χρήση πιστωτικής κάρτας, διατίθενται σε εβδομαδιαία βάση περίπου 20.000 νέες φωτογραφίες. Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, ο αριθμός τέτοιων ιστοτόπων αυξάνει διαρκώς, εφόσον υπάρχει και η ανάλογη ζήτηση, έχοντας ξεπεράσει τους 100.000. Ο δε ετήσιος τζίρος από τη σχετική δραστηριότητα ανέρχεται σε 1 δισεκατομμύριο ευρώ.

Πέρα από το οικονομικό στοιχείο, στο οποίο θα επανέλθουμε στη συνέχεια, το φαινόμενο παρουσιάζει προεκτάσεις που πρέπει να φωτισθούν ώστε να γίνει κατανοητή και η ανάγκη συνολικότερης αντιμετώπισης. Καταρχήν, η διακίνηση πορνογραφικών προϊόντων με ανήλικους δεν μπορεί να εξεταστεί αποκομμένα από τους μηχανισμούς παραγωγής τους. Η αύξηση της ζήτησης και της διανομής τέτοιου υλικού σημαίνει αυτόματα αύξηση των παιδιών που υφίστανται καθημερινά σεξουαλική κακοποίηση και εκμετάλλευση. Επιπλέον, το διαδίκτυο προσφέρει διαρκώς νέες, προχωρημένες δυνατότητες ικανοποίησης των παιδοφίλων, όπως π.χ. η τηλε-κακοποίηση ανηλίκων σε πραγματικό χρόνο, διογκώνοντας ακόμη περισσότερο το πρόβλημα. Η προσέγγιση των παιδιών που επιδιωκόταν παλαιότερα στο σχολικό περιβάλλον, σε πάρκα κλπ. και κινούσε υποψίες, πραγματώνεται πλέον σε εικονικά δωμάτια συζήτησης (chat rooms), όπου οι προσπάθειες αλίευσης ανήλικων-θυμάτων είναι πολύ συχνές. Ο ανοιχτός χαρακτήρας του κυβερνοχώρου σε συνδυασμό με την ελλιπή κουλτούρα διαδικτυακής ασφάλειας καθιστά, περαιτέρω, πιο εύκολη και συχνή την ακούσια θέαση υλικού παιδικής πορνογραφίας από ανήλικους, γεγονός που μπορεί να τραυματίσει το ρυθμό της σεξουαλικής τους ωρίμανσης.

Σε κάθε περίπτωση, βέβαια, τίθεται και ένα θέμα ορισμού της παιδικής πορνογραφίας, ούτως ώστε να μην οδηγούμαστε σε ακρότητες προς οποιαδήποτε πλευρά, είτε της αυστηρότητας είτε της ανεκτικότητας. Ας δούμε ενδεικτικά πως ορίζει το ζήτημα ο διεθνής και ο ευρωπαίος νομοθέτης:

Σύμφωνα με το Πρόσθετο Πρωτόκολλο, της 25^ης Μαΐου 2000, στη Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού (20 Νοεμβρίου 1989), η παιδική πορνογραφία ορίζεται ως «οιαδήποτε αναπαράσταση, με οποιοδήποτε μέσον, παιδιού εμπλεκομένου σε πραγματικές ή εικονικές γενετήσιες δραστηριότητες ή κάθε απεικόνιση των γενετήσιων οργάνων παιδιού για πρωτευόντως σεξουαλικούς σκοπούς» (άρθρο 2 περ. γ΄).

Η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για το Κυβερνοέγκλημα (Cybercrime Convention, Βουδαπέστη 23.11.2001) περιλαμβάνει υπό τον όρο «παιδική πορνογραφία» την «οπτική απεικόνιση α) ανηλίκου που εμπλέκεται σε σεξουαλικά σαφή συμπεριφορά, β) προσώπου που φαίνεται να είναι ανήλικο εμπλεκόμενο σε σεξουαλικά σαφή συμπεριφορά και γ) πραγματικές εικόνες που παρουσιάζουν ανήλικο εμπλεκόμενο σε σεξουαλικά σαφή συμπεριφορά».

Επιπλέον, στα σχετικά αδικήματα προβλέπονται η παραγωγή με σκοπό τη διανομή, η κατοχή, η προσφορά ή διάθεση και η διανομή ή διαβίβαση παιδικής πορνογραφίας μέσω συστήματος υπολογιστή (άρθρο 9).

Στην Απόφαση-Πλαίσιο 2004/68/ΔΕΥ της 22^ας Δεκεμβρίου 2003 για την καταπολέμηση της σεξουαλικής εκμετάλλευσης των παιδιών και της παιδικής πορνογραφίας, ως παιδική πορνογραφία θεωρείται «το πορνογραφικό υλικό στο οποίο απεικονίζεται ή παριστάνεται:

i) πραγματικό παιδί που συμμετέχει ή επιδίδεται σε πράξη με σαφή σεξουαλικό χαρακτήρα, συμπεριλαμβανομένης της άσεμνης επίδειξης των γεννητικών οργάνων ή της ηβικής χώρας παιδιού, ή

ii) πραγματικό πρόσωπο που εμφανίζεται ως παιδί το οποίο συμμετέχει ή επιδίδεται στις αναφερόμενες στο σημείο (i) πράξεις, ή

iii) ρεαλιστικές εικόνες μη πραγματικού παιδιού που συμμετέχει ή επιδίδεται στις αναφερόμενες στο σημείο i) πράξεις» (άρθρο 1β).

Σχετικά αδικήματα θεωρούνται η παραγωγή, διανομή, διάδοση ή μετάδοση, προσφορά ή με άλλο τρόπο διάθεση και η απόκτηση ή κατοχή παιδικής πορνογραφίας, είτε πραγματοποιούνται με τη βοήθεια ηλεκτρονικού συστήματος είτε όχι (άρθρο 3).

Θα μπορούσε να ειπωθεί πως οι ανωτέρω ορισμοί παρουσιάζουν μια συγγενή και εξελικτική πορεία. Τα δύο από τα κοινά στοιχεία που αξίζει να συγκρατήσουμε είναι η αντιμετώπιση των εικονικών αναπαραστάσεων (από μη ανήλικους) ως υλικό παιδικής πορνογραφίας και η αναγνώριση απαξίας στην απλή κατοχή παιδοφιλικού υλικού.

Μετά τα παραπάνω μπορούμε να εκτιμήσουμε με σφαιρικότερη λογική την ελληνική ρύθμιση περί πορνογραφίας ανηλίκων. Πρόκειται για το άρθρο 348^Α ΠΚ, το οποίο προστέθηκε στον Ποινικό μας Κώδικα το 2002 με το νόμο 3064. Έως τότε, πρέπει να σημειωθεί πως οι σχετικές περιπτώσεις αντιμετωπίζονταν ως άσεμνα δημοσιεύματα με τη νομοθεσία περί Τύπου. Σήμερα, λοιπόν, ο Ποινικός Κώδικας τυποποιεί ως αξιόποινη την «από κερδοσκοπία» παρασκευή, κατοχή, προμήθεια, αγορά, μεταφορά, διακίνηση, διάθεση, πώληση ή με οποιονδήποτε τρόπο θέση σε κυκλοφορία πορνογραφικού υλικού. Η δεύτερη παράγραφος του 348^Α ορίζει ως πορνογραφικό υλικό «κάθε περιγραφή ή πραγματική ή εικονική αποτύπωση, σε οποιονδήποτε υλικό φορέα, του σώματος ανηλίκου που αποσκοπεί στη γενετήσια διέγερση» καθώς και την «καταγραφή ή αποτύπωση, σε οποιονδήποτε υλικό φορέα, πραγματικής, προσποιητής ή εικονικής ασελγούς πράξης που ενεργείται για τον ίδιο σκοπό από ή με ανήλικο».

Είναι φανερό πως σε γενικές γραμμές ο έλληνας νομοθέτης συμφωνεί με τη διατύπωση του διεθνούς και ευρωπαϊκού νομικού πλαισίου αλλά προσθέτει μια πολύ σημαντική λεπτομέρεια που περιορίζει ασφυκτικά την εφαρμογή της διάταξης. Πιο συγκεκριμένα, το προαπαιτούμενο της «κερδοσκοπίας» αλλοιώνει την προστατευτική στόχευση της ρύθμισης, δημιουργώντας, βέβαια, το κατάλληλο έδαφος για την ανάπτυξη νομικών ερμηνειών, κυρίως, αναφορικά με το προστατευόμενο έννομο αγαθό. Κάποιες απόψεις στηρίζουν τη μεταχείριση της πράξης ως έγκλημα οικονομικής εκμετάλλευσης ενώ άλλες προκρίνουν την ηθικοκοινωνική απαξία της αναζητώντας ισχυρότερες εγγυήσεις για τα έννομα αγαθά της ανηλικότητας και της δημόσιας τάξης. Από τη θέση αυτή, μπορεί να ειπωθεί, συνοπτικά, ότι σε κάθε έκφανση και προέκταση των πράξεων παιδικής πορνογραφίας, τελικός δέκτης της προσβολής είναι πάντα ο ανήλικος. Στο στάδιο της παραγωγής, στο στάδιο της διανομής που αυξάνει τη ζήτηση, στο στάδιο της ακούσιας θέασης από τον ανήλικο που τραυματίζεται ψυχικά αλλά και στο στάδιο της ακούσιας (παθητικής) ή εκούσιας (ενεργητικής) θέασης παιδοφιλικού υλικού από ενήλικες που τους γεννάται επιθυμία συνεύρεσης με ανήλικους, θύματα είναι πάντα τα παιδιά. Η ηθική αλλά και ποινική απαξία αυτής της πρωτογενούς θυματοποίησης δεν είναι λογικό να μειώνεται από μια πιθανή αφιλοκερδή διανομή του σταθερά επικίνδυνου πορνογραφικού υλικού. Απεναντίας, η κερδοσκοπία θα μπορούσε να λειτουργεί ως επιβαρυντική περίσταση και όχι ως προϋπόθεση τιμώρησης. Ως εκ τούτου η απαλοιφή της κερδοσκοπίας από το γράμμα της διάταξης μοιάζει μάλλον επιβεβλημένη για την επίτευξη ικανοποιητικής προστασίας.

Προβληματισμό δημιουργεί, ωστόσο, και η ποινικοποίηση της απλής κατοχής προϊόντων παιδικής πορνογραφίας, με τη δικαιολογία ότι τροφοδοτούν το μηχανισμό παραγωγής του επίμαχου υλικού αυξάνοντας τη ζήτηση. Αυτή όμως είναι η μισή αλήθεια. Εδώ πρέπει να συνυπολογιστεί ο παράγοντας του κέρδους για να αποφύγουμε τυχόν υπερβολές. Με λίγα λόγια, όποιος πληρώνει για να αποκτήσει και στη συνέχεια να κατέχει παιδοφιλικό υλικό, προφανώς και κινητροδοτεί την κερδοφόρα παραγωγή τέτοιου υλικού. Εξίσου τροφοδοτεί το φαινόμενο όποιος αφιλοκερδώς και από προσωπικό πάθος αναρτά, π.χ. σε ιστοσελίδα, δωρεάν υλικό προς ελεύθερη θέαση και «κατέβασμα» (download), ενώ υπάρχει πάντα και ο κίνδυνος ακούσιας προσπέλασης της σελίδας από ανήλικους. Και οι δύο περιπτώσεις όφειλαν προφανώς να είναι τιμωρητέες (με τη σημερινή διατύπωση του άρθρου 348^Α ΠΚ δεν είναι). Δεν θα έπρεπε όμως να ισχύει το ίδιο για όποιον κατεβάζει από ελεύθερες ιστοσελίδες διάσπαρτο υλικό παιδικής πορνογραφίας αποκλειστικά για ιδία χρήση, ωθούμενος από το ανεξέλεγκτο -αν και νοσηρό- πάθος του για το «γυμνό παιδικό κορμί» (όπως ισχυρίζονται 8 στους 10 παιδόφιλους). Η κατοχή αυτού του είδους δεν θα είχε ιδιαίτερο νόημα να τιμωρηθεί. Αρκεί να σκεφτεί κανείς πως χάρις στη διάδοση των ευρυζωνικών συνδέσεων, όποιος χρήστης επιθυμεί να ικανοποιήσει τέτοιου είδους πάθη θα μπορούσε απλά να επισκέπτεται τους ανάλογους ιστοτόπους προς θέαση, χωρίς να αποθηκεύει οτιδήποτε. Αν και τότε θεωρηθεί ότι μπορεί να τον ενοχοποιούν κάποια κρυφά αρχεία που αποθηκεύονται εν αγνοία του χρήστη στην προσωρινή μνήμη του Η/Υ, τότε πιθανώς θα έχουμε ξεπεράσει τα ακραία όρια αυστηρότητας που ένα κράτος δικαίου οφείλει να διατηρεί ανέπαφα για τους πολίτες του.

Παρόμοια ανησυχία, τέλος, δημιουργεί και η αναγνώριση ποινικής απαξίας στην αποτύπωση εικονικών πράξεων. Οι υποστηριχτές αυτής της άποψης εκφράζουν, επιπλέον, την πεποίθηση ότι ο αγώνας ενάντια στην παιδική πορνογραφία μπορεί να αποτύχει εξαιτίας της μη απαγόρευσης της εικονικής πορνογραφίας ανηλίκων (βλ. Κιούπης/Ιωαννίδου, Παιδική Πορνογραφία στο Διαδίκτυο, σ.79). Στην κατηγορία αυτή, μάλιστα, εντάσσουν ακόμα και φωτογραφικές απεικονίσεις που είναι προϊόν φωτομοντάζ. Κι εδώ όμως, θεωρούμε απαραίτητο το διαχωρισμό μεταξύ κατοχής και διανομής. Φυσικά ένα πετυχημένο φωτομοντάζ μπορεί να έχει όλα τα αποτελέσματα (κέρδος, ψυχικό τραύμα, πρόκληση επιθυμίας) μιας αληθινής φωτογραφίας, αλλά πρέπει να κρίνουμε αν ο τρόπος χρήσης δύναται αντικειμενικά να επιφέρει τέτοια αποτελέσματα. Θα ήταν υπερβολικό, δηλαδή, να θεωρηθεί αξιόποινη, π.χ. η παραμόρφωση πορνογραφικών απεικονίσεων ενηλίκων ώστε να μοιάζουν ανήλικοι, με τη βοήθεια απλών τεχνικών ψηφιακής επεξεργασίας, που μπορεί να χρησιμοποιεί ένας παιδόφιλος, με αποκλειστικό σκοπό την προσωπική του ικανοποίηση.

Συμπερασματικά, είναι προφανές ότι το άρθρο 348^Α ΠΚ χρήζει άμεσης τροποποίησης για να εξυπηρετήσει, ως οφείλει, τον σκοπό του. Εντούτοις, είναι απαραίτητη και η συνειδητοποίηση εκ μέρους της κοινωνίας ότι η παιδοφιλία, όπως και άλλα ανθρώπινα πάθη, είναι μια πραγματικότητα. Όσο αποτροπιαστική και αν είναι η σκέψη και μόνο σκηνών παιδικής πορνογραφίας για τη συντριπτική μερίδα της κοινωνίας, η λύση δε βρίσκεται σε ασφυκτικές απαγορεύσεις αλλά στη διαχείριση του φαινομένου με τον κατάλληλο βαθμό ανοχής, ώστε να εξασφαλίζεται η μετριασμένη εκτόνωση του ανθρώπινου πάθους.

ΠΡΟΣΦΑΤΗ ΣΧΕΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Δ. Κιούπης/Α. Ιωαννίδου, Η παιδική πορνογραφία στο διαδίκτυο, Σειρά Ομάδας Νέων ΙΜΔΑ, Νομική Βιβλιοθήκη 2007.

Γ. Νούσκαλης, Πορνογραφία ανηλίκων: Τα κρίσιμα ζητήματα του άρθρου 348^Α ΠΚ, σε Τιμ. Τομ. (ΙΙ) Ι. Μανωλεδάκη, Εκδ. Σάκκουλα 2007, σ. 447-460.

Γ. Καρανικόλας, Παιδική πορνογραφία στο διαδίκτυο: προβληματισμοί γύρω από τη νέα ρύθμιση του άρθρου 348^Α ΠΚ, ΠοινΔικ 8-9/2005, σ. 964-975.

ΣΧΕΤΙΚΑ LINKS:

Πρόσθετο Πρωτόκολλο Σύμβασης ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού:

http://www.unhchr.ch/html/menu2/dopchild.htm

Σύμβαση για το Κυβερνοέγκλημα:

http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/185.htm

Απόφαση πλαίσιο 2004/68/ΔΕΥ:

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/el/oj/2004/l_013/
l_01320040120el00440048.pdf

Έρευνα INHOPE: